maandag 2 november 2015

Vrijdagmiddagvondst

Het moet ergens begin 1992 zijn geweest. Ik was al een heel eind op weg met het onderzoek voor mijn proefschrift over berijmde Middelnederlandse gebeden. Grondig gezocht in allerlei naslagwerken, de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta helemaal doorgenomen, en af en toe in verloren uurtjes catalogi doorgebladerd. En zo stuitte ik op een goede vrijdagmiddag op een foto van handschrift 565 in de Parijse Bibliothèque de l'Arsenal. Geen verwijzing naar de inhoud, geen concrete vermelding van berijmde gebeden, maar een Vlaamse handschrift met pre-Eyckiaanse marge-decoratie en een prozatekst in het Nederlands. Uit ervaring wist ik inmiddels dat dergelijke handschriften, vervaardigd in Brugge, heel vaak gebeden op rijm bevatten. Ik vertelde mijn observatie daarom aan Pieter Obbema, conservator van de westerse handschriften, en hij beloofde me  een microfilm van dit handschrift te bestellen. 'En zo gauw die film binnen is, wil ik samen met je kijken om te zien of je veronderstelling klopt', voegde hij eraan toe.

Toen weken later de microfilm arriveerde, berichtte hij me, en hebben we samen de film in een leesapparaat gedraaid. Mijn vermoeden klopte. Uiteindelijk telde ik 25 berijmde gebeden in dit mooi verluchte handschrift dat bovendien een afbeelding van de opdrachtgevers bevat en de afbeelding van hun wapenschild met devies: 'En laet gheen croonen dalen'. Het is me helaas tot op heden niet gelukt de welgestelde eerste bezitters te identificeren.
Wel heeft het handschrift op twee tentoonstellingen gelegen waarbij ik betrokken was: in 1993 op de Leuvense tentoonstelling 'Vlaamse miniaturen voor Van Eyck', twintig jaar later, in 2013, op de grote Brugse tentoonstelling over het Gruuthuse-handschrift. Nu is het digitaal door te bladeren. Misschien moet ik binnenkort ook maar eens de transcripties die ik ruim twintig jaar geleden maakte, online plaatsen. In elk geval zijn nu de mooie miniaturen, het wapenschild met devies, de gebeden op rijm en die hele verdere rijkdom aan teksten te bekijken voor wie maar wil. Op het gebeid van digitalisering doet de Bibliothèque Nationale de France geweldig werk (beter, durf ik wel zeggen, dan de British Library).


Parijs, Bibliothèque de l'Arsenal, Ms 565
Brugge, ca 1410
Gebeden, Latijn en Nederlands

Gedigitaliseerd in gallica.fr
http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b550094367





maandag 12 oktober 2015

Gebedsrol

Ik ben gek op rollen: middeleeuwse tekstrollen, wel te verstaan. 'Boekjes' in de vorm van een lange strook perkament (of soms papier, maar die zijn nauwelijks bewaard) met aan de voorzijde, maar soms ook aan beide zijden, tekst. De lezer hoeft geen bladzijden om te slaan maar kan doorlezen door de rol aan de ene zijde af en aan de andere zijde weer op te rollen.

Een gedegen overzicht van rollen, van vermeldingen in teksten en van afbeeldingen, bestaat niet, en ik zou zomaar willen dat ik in de gelegenheid was zo'n standaardwerk te schrijven. Of dat er ooit van komt, waag ik te betwijfelen, maar in elk geval werk ik aan een artikel met een overzicht van deze tekstdragers. Er zijn diverse rollen online, ook volstrekt onbekende, en ik zal er hier een paar langs laten komen.
Maar voor ik aan de gebedsrol toekom die hier het onderwerp vormt, een rol uit Frankfurt, eerst twee andere bronnen. Rollen worden af en toe vermeld in schriftelijke bronnen. Een heel mooi en overbekend voorbeeld in de Middelnederlandse letterkunde is de vermelding in het zogenaamde Heber-Serrurehandschrift in de UB Gent. Boven een tamelijk korte tekst, die we kennen als excerpt uit de minnerede Vander Feesten staat als opschrift 'Dits uter Rolien vander feesten genomen'. Of rolie hier expliciet verwijst naar een strook perkament, is niet met zekerheid vast te stellen, maar het wijst er toch op dat zo'n relatief korte tekst als een minnerede in die vorm circuleerde.
Afbeeldingen zijn een andere interessante bron. Talrijk zijn de gebedsrolletjes op schilderijen en miniaturen. Een mooi voorbeeld staat ergens in de marge van het getijdenboek van de Meester van Katharina van Kleef in Museum Meermanno te Den Haag (Ms. 10 F 50). Een geestelijke bidt uit een rol. Het is niet de enige bidder die in dit boek is afgebeeld en ook niet de enige gebedsrol.
Maar nu naar de gebedrol die voor onderzoekers van Middelnederlandse gebeden nog vrijwel onbekend moet zijn. In de grote inventarisatie die de BNM biedt, ontbreekt deze bron, al komen verschillende van de gebeden die op deze rol staan, wel in codices voor. De rol, tegenwoordig bewaard in de Universiteitsbibliotheek van Frankfurt (Ms Germ Oct 27), bevat vrijwel uitsluitend Middelnederlandse gebeden, en allemaal in proza (veel rollen blijken juist gebeden op rijm te bevatten). Het is een tamelijk lange rol, 67 centimeter lang, en hij is voorzien van wat eenvoudige decoratie. Vermoedelijk gaat het om een doorsnee rol waarvan er honderden geweest moeten zijn. Rolletjes die intensief gebruikt zijn en daarom zelden bewaard zijn. Dit exemplaar is er gelukkig nog wel. Voor zover ik het nu overzie is een van de twaalf bewaarde gebedsrollen met Middelnederlandse teksten.

Frankfurt UB Ms Germ Oct 27
Zuidelijke Nederlanden, 15e eeuw
Middelnederlandse gebeden

Online, met uitvoerige beschrijving: http://sammlungen.ub.uni-frankfurt.de/msma/content/titleinfo/3663073

vrijdag 9 oktober 2015

Middelnederlands online

Het onderzoek naar middeleeuwse bronnen maakt in toenemende mate gebruik van digitale hulpmiddelen. Gedigitaliseerde bronnen vormen daarbij wel in het bijzonder een hulpmiddel dat de vakbeoefening enorm heeft geholpen en veranderd. Ik herinner me nog hoe we jaren terug blij waren met microfiches van een slecte groep belangrijke bronnen en een enkele facsimile. De facsimile van het handschrift-Van Hulthem was een van de laatste loten aan die stam. Tegenwoordig streven we niet mee naar facsimiles op papier, die kostbaar zijn en toch ook nog altijd beperkt toegankelijk, maar werken we met gedigitaliseerde bronnen. Belangrijke bronnen als het Gruuthusehandschrift en het Comburgse handschrift zijn tegenwoordig online (op Hulthem, dat toch goed gefotografeerd is, moeten we nog wachten: KB Brussel, uuat unbidan uue nu?).
Maar behalve de kanjers, zijn er ook heel veel kleinere en/of minder bekende bronnen online. Veel ervan heb ik de afgelopen jaren wel eens bekeken, maar wekelijks komen er nieuwe bij. Er is, helaas, geen instelling die dat systematisch inventariseert. Omdat ik al heel wat lijstjes heb, begin ik daar dan maar mee, in de vorm van een blog waarin ik afzonderlijke digitale bronnen signaleer, en over een tijdje ook in de vorm van een steeds bij te werken groslijst. Die zou het liefst de vorm van een database moeten hebben zodat er op allerlei manieren gezocht kan worden.
Bij de digitale bronnen zal de nadruk liggen op volledige gedigitaliseerde bronnen, maar ook handschriften (en ook wel vroege drukken) waarvan maar een paar pagina's, vaak die met plaatjes, geïllustreerd zijn, mogen meedoen. Iedere bijdrage geeft in elk geval wat feitelijke informatie, zowel over het handschrift (herkomst, datering, inhoud) als over de beschikbaarheid van een catalogus, editie en al dan niet aanwezigheid in de BNM. En als teaser neem ik uiteraard een of twee plaatjes op in de blog.
Om te beginnen twee afbeeldingen van dekbladen waarop fragmenten van de Martijngedichten van Jacob van Maerlant.

Cologny, Fondation Bodmer, Cod Bodmer 101
Juvenalis, Satyren
12e eeuw, Italië?
Dekbladen 14e eeuw, Vlaanderen, Martijngedichten, Maerlant

Zie BNM, uitgegeven door Gruijs & Mertens

Online, met goede catalogusbeschrijving: http://www.e-codices.unifr.ch/en/list/one/fmb/cb-0101